• Obraz namalowany przez komputer sprzedano za bajońską sumę
• Artyści z różnych dziedzin sztuki coraz śmielej sięgają po algorytmy
• Maszyny nie są konkurencją dla twórców – twierdzi malarka korzystająca z SI

„SI: więcej niż człowiek” to tytuł wystawy, która w maju rozpoczęła się w Barbican w Londynie, największym centrum sztuki w Europie (potrwa do 26 sierpnia). Temat: związek między ludźmi a technologią. To już kolejna ważna ekspozycja prac tworzonych z wykorzystaniem SI.

– AI Art trwale przekroczyła już granice „sztuki technicznej” – uważa Mario Klingemann, artysta z Monachium o pseudonimie Quasimondo, współpracujący z Google Arts & Culture [patrz ramka pod artykułem]. – Staje się artystycznym wyrazem sama w sobie i zasługuje na prezentację jako nowy rodzaj sztuki, a nie tylko twórczość wykorzystująca nowe technologie.

432 500… po raz trzeci. Sprzedane!

W październiku 2018 roku po raz pierwszy wystawiono pracę sztucznej inteligencji na prawdziwą licytację. Pod młotek w domu aukcyjnym Christie’s poszedł rozmazany obraz, który w normalnych okolicznościach uchodziłby za niedokończony. Wartość wizerunku nieistniejącego Edmonda de Belamy, wygenerowanego przez maszynę, szacowano na 7 tysięcy dolarów. Sprzedał się za 432,5 tysiąca dolarów.

To był przełom. I mocne wejście SI na rynek sztuki. Aukcja wywołała żywą dyskusję: czy SI to już twórca, czy wciąż tylko tworzywo?

Gauthier Vernier, jeden z trzech współzałożycieli kolektywu Obvious art, w którym powstał portret, śmiał się, gdy zapytano go, czy podobni mu twórcy zamierzają wyrzucić artystów z biznesu. Współautorzy portretu Belamy’ego nie są bowiem profesjonalnymi artystami. To studenci zarządzania oraz technologii.

Artyści muszą wykorzystywać najnowsze technologie. Mogą zrobić z nimi dwie rzeczy: albo twórczo krytykować, albo stosować jako nowy materiał i narzędzie do pracy, aby stworzyć rzeczy, które w inny sposób nie mogłyby powstać

– Jest wystarczająco dużo miejsca dla nas wszystkich – powiedział brytyjskiej gazecie „The Telegraph”. – Widzimy to jako nową gałąź sztuki, tak jak fotografia była nią w XIX wieku. Jesteśmy nowym pokoleniem twórców, ale z pewnością nie zastąpimy innych artystów.

Jako pożywkę dla komputera do namalowania obrazu trzech kolegów wykorzystało 15 tysięcy portretów stworzonych między XIV a XX wiekiem. Wcześniej sprzedali jedenaście innych prac, którymi zainteresował się słynny francuski mecenas sztuki Nicolas Laugero Lasserre, profesor znany z gromadzenia dzieł m.in. Invadera i Banksy’ego. W lutym ubiegłego roku kupił od Obvious pierwszy obraz, płacąc 10 tysięcy euro. Dał studentom wyraźny sygnał, że ich pomysł i praca maszyny mają wartość.

Uczyć maszyny, uczyć się od maszyn

Anna Ridler, malarka z Londynu, ma tradycyjne artystyczne wykształcenie. Ukończyła Royal College of Art na Uniwersytecie w Oksfordzie i University of the Arts w Londynie.

W swojej działalności artystycznej wykorzystuje architekturę kodu. Aby uczyć SI tworzenia, nie używa istniejących dzieł sztuki. Generuje własne zbiory danych, wprowadzając do komputera na przykład setki wykonanych przez siebie zdjęć, obrazów i innych unikalnych materiałów swojego autorstwa. W rozmowie z nami przyznaje, że daje to jej „bardziej kreatywną kontrolę” nad wynikiem końcowym.

Tworzenie złożonych zestawów danych jest wymagające: pochłania ok. 60 do 70 procent całkowitego czasu, jaki zajmuje jej stworzenie dzieła.

– Artyści muszą wykorzystywać najnowsze technologie. Mogą zrobić z nimi dwie rzeczy: albo twórczo krytykować, albo stosować jako nowy materiał i narzędzie do pracy, aby stworzyć rzeczy, które w inny sposób nie mogłyby powstać. Ucząc maszyny, znalazłam sposób na rozwinięcie różnych części mojej praktyki artystycznej, co wcześniej nie było dla mnie dostępne – opowiada.

Pokazała swoje prace m.in. w Ars Electronica, Muzeum Sztuki Współczesnej w austriackim Linzu, brytyjskim Tate Modern oraz w Muzeum Wiktorii i Alberta – największym zbiorze sztuki i rzemiosła artystycznego w Londynie.

– Myślę, że komputery nigdy nie przejmą pracy artystów. Sieci, oprogramowanie, algorytmy to tylko narzędzia, a nie konkurencja. Zamiast tego artyści będą tworzyć różne rodzaje nowych prac, wykorzystując nowe technologie.

Od AARONa…

Harold Cohen, brytyjski ekspresjonista o polskich korzeniach, był pierwszym artystą, który wykorzystał w sztuce autonomiczne rysunki komputera.

W 1971 roku został zaproszony do Laboratorium Sztucznej Inteligencji na Uniwersytecie Stanforda. Spędził tam dwa lata. Napisał program AARON i przygotował abstrakcyjne prace. Z początku przyjmowano je ostrożnie. Jednak z roku na rok cieszyły się coraz większym zainteresowaniem mediów.

Adres filmu na Youtube: https://youtu.be/subiSt2Mf4Y?t=1052

Cohen zyskał uznanie Raymonda Kurzweila, słynnego wynalazcy i wizjonera, który zaprezentował malarza obok m.in. Steviego Wondera w swoim krótkim filmie z 1987 roku pt. „Era inteligentnych maszyn”.

W 1996 roku Discovery OnLine pokazał malującego AARONa przy pracy w bezpośredniej internetowej transmisji ze swojego studia. Ruszyła fala zainteresowania nową sztuką. AARON i jego twórca byli tematem wielu programów telewizyjnych, w tym „Beyond 2000”, „Scientific American Frontiers” czy Open University Series BBC. Kilka prac Cohena można obecnie oglądać w londyńskiej galerii Tate.

…po Deep Dream

Kolejny ważny moment nastąpił w 2015 roku, kiedy Google uruchomił Deep Dream Generator oparty na głębokich sieciach neuronowych (dostępny też jako aplikacja DreamDeeply na urządzenia mobilne).

Program przegląda miliony obrazów, linie tekstu, notacje muzyczne i tworzy psychodeliczne dzieła. Został wymyślony, aby pomóc naukowcom i inżynierom zobaczyć, co widzi głęboka sieć neuronowa, gdy analizuje dany obraz.

Algorytm nazwany został mianem „incepcja”, od tytułu filmu z 2010 roku o kradzieży snów. Dopiero później stał się nową formą sztuki abstrakcyjnej, określonej jako incepcjonizm.

Oprogramowanie jest przeznaczone do wykrywania wzorów na obrazach. Jednak po przeszkoleniu może również działać w odwrotnym kierunku, prosząc o dostosowanie oryginalnego obrazu do czegoś, co maszyna zna. Sieć neuronowa składa się zwykle z 10 do 30 warstw. Każdy obraz jest przekazywany do warstwy wejściowej. W ten sposób program uczy się, jak jego zdaniem określony obiekt ma wyglądać.

Naukowcy z Google’a uczyli system na przykładzie obrazów zwierząt, więc komputer wyszukiwał je nawet tam, gdzie ich nie było. Wizualizacje są efektem wpadek systemu.

Adres filmu na Youtube: https://youtu.be/dJ1VorN9Cl0

Deep Dream próbuje dopasować to, co widzi na obrazku, do tego, do czego został przeszkolony. Nie zawsze się to udaje. Zdarza się, że program w jakimś kształcie próbuje dopatrzeć się czegoś innego – ptaka, owada czy też innego zwierzęcia. Efekt potrafi być zaskakujący, często są nim fantasmagoryczne obrazy.

Ten proces wykorzystało kilku znanych artystów, np. Memo Akten, twórca pochodzenia tureckiego i doktorant na Goldsmiths University w Londynie. Opisał on efekt użycia generatora jako „oszałamiający”.

Atken nazywa działanie generatora „podróżą przez warstwy umysłu”. Dodaje swoje dane do sieci, wyszkolonej wcześniej za pomocą milionów obrazów, mieszając maszynie w „głowie”. Tę czynność powtarza, co daje algorytmowi coraz większą pewność, że się nie myli, wzmacniając rozpoznany błędnie kształt i identyfikując kolejne.

Blaise Agϋera y Arcas, programista Google zajmujący się inteligencją maszynową, podsumował ideę stojącą za stworzeniem programu: „Wierzymy, że jest innowacją, która głęboko wpłynie na sztukę”.

Twórczy duet z robotem

Sougwen Chung jest pracownicą naukową Laboratorium Mediów w Massachusetts Institute of Technology i pionierem E.A.T. Artist, organizacji non profit skupiającej się na współpracy inżynierów z artystami. Wspólnie z robotem o nazwie Doug tworzy obrazy. To sztuczna inteligencja, która uczy się na podstawie stylu rysowania Chung i synchronizuje swoją pracę z ruchami malarki.

Chung jest członkinią NEW INC, pierwszego inkubatora sztuki i technologii kierowanego przez muzeum w Nowym Jorku. To eksperymentalna inicjatywa New Museum, wspólny obszar roboczy i program rozwoju zawodowego, który skupia ponad 100 praktykujących kulturę i kreatywnych przedsiębiorców.

– Można opisać język wizualny jako swoisty błąd, na pierwszy rzut oka subiektywny obraz artysty. Przekładając to na zachowanie robotów, próbuję stworzyć wspólną intersubiektywność między człowiekiem a maszyną – wyjaśnia nam Chung.

Rzeźby z dźwięku

– Ten nowy język artystyczny proponuję nazwać „rozszerzoną sztuką” [augmented art] – mówi Rama Allen, artysta interaktywny, futurolog i dyrektor kreatywny w firmie The Mill.

Agencja projektuje m.in. efekty specjalne (obrazy i dźwięki) dla wielu znanych twórców filmowych i agencji reklamowych. The Mill współpracuje z twórcami z różnych dyscyplin. To architekci, twórcy gier, kompozytorzy, ale też naukowcy zajmujący się danymi. Dostarcza efekty specjalne dla produkcji np. HBO, Netflixa czy Warner Brothers.

W ubiegłym roku Allen stworzył narzędzie See Sound, które przekształca ludzki głos w cyfrowe rzeźby będące zarazem wielościeżkową pętlą audio. Materiały, orientacja w przestrzeni i ruch, kształt i objętość są definiowane przez subtelne zmienne głosu: barwę, wysokość, objętość, dysonans i modulację. Sztuczna inteligencja inspiruje wokalistów do modulowania głosu w taki sposób, aby tworzyć kształty i kolory wirtualnej rzeźby.

SI na playlistach i w księgarni

Maszyny XXI wieku nie tylko malują, lecz także piszą i komponują.

Singiel „Not Easy” autorstwa Ambassadors, Elle King i Wiz Khalifa osiągnął czwarte miejsce na liście Hot Tracks iTunes (aplikacji Apple’a do odtwarzania muzyki i tworzenia kolekcji). „Inspiracją” dla piosenki było Big Data. Sztuczna inteligencja przeszukiwała miliony rozmów, tytułów prasowych i wykładów pod kątem głównego motywu utworu: złamanego serca. Algorytmy uczenia maszynowego zaprogramowane do tworzenia muzyki znalazły potem różne elementy muzyczne, które dały twórcom pomysł na brzmienie piosenki.

Adres filmu na Youtube: https://youtu.be/TqsW0PMd8R0

Z kolei Amper jest interfejsem sztucznej inteligencji, która we współpracy z muzykami produkuje utwory. W sierpniu 2017 roku Taryn Southern, wokalistka American Idol, połączyła z nim siły. Twórcy oprogramowania zapewniają, że pozostawia ono człowiekowi kontrolę nad komponowaną muzyką, tworząc ją razem z nim.

Literatura też przeżywa swój romans z SI. Francuskie wydawnictwo Jean Boîte Éditions, zajmujące się publikacją książek związanych z technologiami cyfrowymi w poezji, sztuce i naukach humanistycznych, w ubiegłym roku wypuściło na rynek książkę pt. „1 Droga.

To historia o podróży cadillakiem z Brooklynu do Nowego Orleanu. I prawdopodobnie pierwsza powieść w historii stworzona przez sztuczną inteligencję.

Twórcą „maszyny do pisania” był Ross Goodwin, który wyszkolił sieci neuronowe do generowania słów.

Posłużyły do tego kamery, GPS, mikrofon i zegar – zintegrowane w jednym urządzeniu – które udokumentowały wyprawę. A potem ujęły ją w fabułę. W czasie podróży dane z różnych czujników maszyna układała w zdania o różnej poetyce. SI przetłumaczyła widoki i dźwięki, zarejestrowała prawicowy protest, mijaną florę i faunę, a nawet przystanek w sklepie, w którym Goodwin kupował dodatkowy zasilacz do zapalniczki.

Książka nie jest żadnym arcydziełem, czyta się ją dosyć mechanicznie, ale to nowa karta w dziejach piśmiennictwa.

– Każde zdanie w tej książce jest niezależnym procesem twórczym, a każde zdarzenie miało miejsce w pewnym momencie – mówi Goodwin, kiedyś autor-widmo prezydenta Baracka Obamy.

Zrozumieć sztukę SI

W Indiach w galerii w Delhi specjalizującej się w prezentacji sztuki awangardowej w sierpniu ubiegłego roku odbyła się pierwsza w tym kraju (i jak dotąd jedyna) wystawa dzieł związanych ze sztuczną inteligencją. Zatytułowana została Gradient Descent(nazwa od rodzaju algorytmu) i pokazała twórczą współpracę siedmiu artystów wykorzystujących algorytmy uczenia maszynowego, w tym Ridler, Klingelmanna i Atkena. Na otwarciu były tłumy.

Ale – jak mówi nam Ridler – wielu z odwiedzających wyszło rozczarowanych, bo spodziewali się jakiejś „kosmicznej” sztuki. Choć media donosiły raczej o wielkim sukcesie ekspozycji.

– Trudno stwierdzić, czy ludzie są zainteresowani nową sztuką, czy ją w ogóle rozumieją. Niektóre projekty, z których jestem najbardziej dumna, są uwzględniane w wystawach poświęconych innym aspektom (portretowaniu, naturze, środowisku). Skupiono się na nich na zobrazowanym przeze mnie motywie, a nie na zastosowanej technologii czy wartości artystycznej samej pracy – zauważa w rozmowie z nami Ridler.

– Stajemy się coraz bardziej uzależnieni od niewidzialnych inteligentnych systemów. Ta zależność od maszyny staje się normą. Być może już teraz musimy cofnąć się o krok, aby zobaczyć, co jesteśmy skłonni zrobić, gdy chodzi o włączenie sztucznej inteligencji do królestwa sztuki – podsumowuje artystka.

• AARON
• Christie’s
• Edmond de Belamy
• literatura
• malarstwo
• MIT
• MIT Media Lab
• muzyka
• OPI PIB
• Ross Goodwin
• sztuka
• Taryn Southern
• Tate Modern
• Uniwersytet Stanforda